प्लाष्टिक जल्दैन बरु पग्लिन्छ : बिकल्प के छ त ?

प्लास्टिक को जन्मबाटै को कुरा शुरु गरौं जुन गएर इतिहासको सन् १९०७ मा ठोकिन्छ, ४३ वर्षका बैज्ञानिक लियो बयाकील्याण्ड नामक बैज्ञानीकले फिनोल र फरमालेडेआई नामक केमिकलबाट विश्वलाई नयाँ उत्पादन दिए, प्याष्टिक ।

उनले बनाएका सिन्थेथिक रेसिम नै पछि गएर मिडल क्लासका मान्छेहरुको जनजिवन छुने अत्यावश्यक उत्पादन प्याष्टिकको स्वरुपमा आयो । यस उत्पादनको नाम बयाकीलाइड राखियो जुन कालान्तरमा प्लास्टिकको स्वरुपमा हामीले चिन्दै गयौ । एउटा जुत्ता सिलाउने मोचिकार र घरेलु कामदार आमाको न्यूनमध्यम परिवारको लियो बेल्जियमका थिए, उन्को धन यस उत्पादनले यति बढायो कि आज सम्म पनि यस परिवारको सुसम्पन्नतका कुराहरु चर्चामा रहन्छ ।

२० वर्षको कलिलो उमेरमा यि वैज्ञानीकले गेन्ट विश्वविधालयमा केमिस्ट्रिमा पिएचडी गरिदिए । २०सौं शताव्दीमा त यस उत्पादनले तहल्का नै मचायो, सन् १९२४ मा टाइम्स म्यागजिनले लियोको फोटो मुख्यपृष्ठमा राखेर यिनको नाम कस्लाई थाहा छैन र भनेंर छापेको थियो । यस पृष्ठमा टाइम्सले यो उत्पादन न त बल्छ न त पग्लिन्छ भनी लेखेको थियो, मान्छेहरु टिकाउ र सस्तो उत्पादनको खोजमा जो थिए ।

सन् २०११ मा सुािन फैकिंल नामक लेखिकाले यसै विषयमा एउटा पुस्तक लेखिन जस्को नाम थियो ए टोक्सीक लभ स्टोरी । यस पुस्तकमा औसत मान्छेले दिनमा कम्तिमा पनि १९६ पटक प्याष्टिक छुने र विश्वभरिका मान्छेले छुने कम्तिमा दुई तिहाई उत्पादनहरु प्लास्टिकबाट बन्ने तथ्य पनि उजागर गरिन् । विश्वको ८ प्रतिशत ईन्धन नै प्लास्टिक उत्पादनमा खर्च हुने तथ्य पनि बाहिरियो ।

बिजुली प्रवाह नहुने, जुनसुकै आकारमा पनि सहजै ढाल्न सकिने र सस्तो भएकाले विश्वमा यस उत्पादन सर्वत्र फैलियो तर अन्तत यो उत्पादन टक्सिक लभ स्टोरी नै त भयो । समुन्द्रका माछाका पेटहरु देखि जनावरका आहारहरु अनि मान्छेको हरेक तौरतवरमा यो उत्पादन आँउछ । फोहोर संकलन र पूर्नप्रयोगको थुप्रोमा सबैभन्दा धेरै यहि कुरा पाइन्छ ।

विश्वका अधिकांश प्रयोग भएका कुराहरु प्रकृति आफैले समाहित गर्दछ शिवाय प्याष्टिक, यो अदभूत अन्वेषणको नराम्रा पाटाहरुले आज विश्व आक्रान्त छ जबकी यस उत्पादनको पत्ता लागेको १०० वर्ष पनि त भएको छैन । अल्टा्रभाइलेन्ट रे हरुले प्लास्टिकसंगको मिश्रणमा पानीको साथ पाएमा प्लास्टिक केहि मात्रामा पग्लिन्छ र पानीमा मिसिन्छ । डाटाहरु हेर्दा त हरेक हप्ता विश्वभरिका हरेक मान्छेले विभिन्न स्वरुपमा जान अन्जानमा कम्तिमा ५ ग्राम अर्थात एउटा क्रेडिट कार्डको साइजमा प्लास्टिक खाने गर्दछन् । भारतमा मात्र हरेक दिन १० हजार टन प्लास्टिक संकलन नहुने तवरले वातावरणमा छाडिन्छ । औसत भारतियहरुले प्रतिवर्ष १०९ केजी प्लास्टिक खाने गरेको डाटा छ जुन प्रतिवर्ष औसतमा १११ केजि खाने गरेको अमेरिकीका तुलनामा केहि मात्र कम छ ।

धेरै जसो प्लास्टिक समुन्द्रमा जान्छन् या त जमिनमा नै पहाडका थुप्राका रुपमा थुपारिन्छन् । एउटा अध्ययनका अनुसार सन् २०५० सम्मा समुन्द्रमा माछाको कुल ओजनभन्दा प्लास्टिकको ओजन बढि हुने देखाँउदछ । केहि देशहरुले यस कुरालाई प्रतिबन्ध त लगाएका छन् तर ब्यबहारीक रुपमा अनि लागतका रुपमा यो निर्णय भारी पर्न गएको छ ।

अब प्यास्टिकको बिकल्प सबै देशहरुले सोच्ने समय आएको छ । नेपालजस्तो भौगोलिक बिभिदता भएको र पर्यावरणीय जोखिममा रहेको देश यस प्रति विशेष सचेत रहन जरुरी छ । कागज या कपडाका झोलाहरु प्रयोग गर्ने कुराहरु देखि प्लास्टिकको पूर्नप्रयोगका विषयमा हामी सचेत हुने समय आइसक्यो ।

सागरका गहिराई देखि सगरमाथाका टाकुरासम्म यो फोहोर पुगिसक्यो, दैनिक जिवनमा हामीले गर्ने प्लास्टिक प्रयोगलाई कसरी घटाउने भन्ने कुरा हामी स्वयमले सोच्न सक्नुपर्दछ ।

—
सुयोग ढकाल