सनातन संस्कारमा कुम्भ मेला सबैभन्दा ठूलो धार्मिक भेला मानिन्छ । गंगा यमुना र सरस्वतीको पवित्र त्रिवेणीमा हुने ४८ दिन लामो यस कुम्भ मेलामा विश्व भरिबाट करोडौं सनातन दर्शनका अनुयायीहरु आउने र स्नान गर्ने चलन छ । बिशेषतः साधु, साधक, कल्पभिस, साधभीस र तिर्थालुहरुको कुम्भमा भेला हुने गर्दछ । भनिन्छ कि विश्वमै यतिका धेरै मान्छेहरु भेला भएर पनि सबैभन्दा शान्त र सालिन भींड भनेकै कुम्भ मेलाकै हुने गर्दछ ।
हरेक १२ वर्षमा ४ पटक हुने यस पवित्र मेला भारतका यि निम्न चार ठाँउमा हुने गर्दछ ।
उत्तराखण्डको हरिद्धार
मध्यप्रदेश उज्जेनको शिप्रा
महाराष्ट्रको नाशिक गोदावरी
प्रयागराजको त्रिवेणी
यसका अलावा बिगतको दशकहरुदेखि नेपालको पनि चतराधाममा जगतगुरु वालसन्त मोहनशरणले कुम्भ मेलाको अयोजना गर्न थाल्नुभएको पाइन्छ । कुम्भ मेलाको हरेक स्थानमा सूर्यका बिभिन्न दिशा र अवस्थितीको उत्सर्गका रुपमा लिइन्छ । यस मेला अवधि अत्यन्त पवित्र र पावन मानिन्छ । बिज्ञान, अध्यात्म, नक्षत्र, खगोलविधा अनि धर्म संस्कार लगायत विभिन्न सामाजिक र मानविय दृष्टिले पनि कुम्भ मेला बहुतै महत्वपूर्ण मानिन्छ । यस वर्ष पनि १५ जनवरी देखि मार्चको ४ सम्म भारतको प्रयागराजमा कुम्भ मेला आयोजना भइरहेको छ ।

कुम्भ मेलाको परिवेश
यस मेलाको परिवेश समुन्द्रमन्थन संग जोडिएको छ । प्राचिनतम दस्तावेज अनि पौराणिक कथनका अनुसार दुर्भासा रिसीले एकफेर देवहरुलाई श्राप दिन्छन् जस्ले गर्दा उनीहरुको शक्ति नाश हुन्छ । यसरी सार्मथ्य क्षीण भएपछि देवहरु शिव अनि ब्रह्माको शरणमा पुग्दछन् । शिव अनि ब्रह्माले उनीहरुलाई भगवान विष्णुको उपासना गर्ने सल्लाह दिएपछि उनीहरु भगवान विष्णुको मा पुग्दछन् । भगवान विष्णुले उनीहरुलाई आफ्नो सामथ्र्य पूनः प्राप्त गर्न क्षीर सागरलाई मन्थन गरेर अमृत प्राप्त गर्न सल्लाह दिएपछि उनीहरु समुन्द्रमन्थनको उपाय सोच्न थाल्दछन् । दैत्यहरु अधिक शक्तिशाली र देवहरु आँफैं एक्लैले मात्र त्यत्रो मन्थन गर्न नसक्ने भएपछि उनीहरुले दैत्यबलसंग पनि सहकार्य गर्ने नीधो गर्दछन् । यसरी सहकार्य गर्दा आधा अमृत दैत्यबलसंग बाँडने सहमती भएको हुन्छ ।

सुमेरु पर्वतलाई मदानी अनि वासुकी नागलाई नेथी बनाएर मन्थन गरिन्छ । समुन्द्र मन्थनमा १४ विभिन्न तत्वहरु निस्कन्छन् ।
बिष, कामधेनु गाई, सेतो घोंडा, अयरावत हात्ति, हिरा, कल्पवृक्ष, रम्भा लगायतका देवानगनस, लक्ष्मी देवी, मदिरा, चन्द्रमा, हरिधनु, अमृत र शंख । देवताहरु दैत्यहरुलाई अमर बनाउन हुन्न भन्ने पक्षमा भएकाले उनीहरुलाई अमृत नदिने षडयन्त्रमा लागि अमृतको पाला धनवन्तरी बाट ईन्द्रका छोरा जयन्तले लिएर जान्छन् । दैत्यहरुले अमृत पाउनकालागि १२ दिन र १२ रात सम्म लडाँई गर्दछन् तर दैत्यहरुले अमृत पाउदैनन् । ती १२ दिनहरु अहिलेको १२ वर्ष समान बताइन्छ र  यूद्धका क्रममा पृथ्वीका ४ बिभिन्न स्थानमा अमृतको थोपा झरेको हुन्छ जुन माथि उल्लेखित ४ ठाँउहरु रहेको बताइन्छ । तसर्थ कुम्भ मेला अमृतका तिनै थोपाहरुको उपासना र असरको पवित्रताका लागि मनाउने चलन रहेको बताइन्छ । हुन पनि हो, कुम्भ भनेंको भाँडो हो र अमृत पनि यस्तै कुम्भमा निकालिएको बताइन्छ ।
बृहस्पती ग्रह एउटा तारापुञ्जबाट अर्कोमा जान ३ वर्ष लाग्ने र यसै अन्तरालमा एउटा कुम्भ मेला लाग्ने बताइन्छ । यस अवधिमा गंगामा स्नान गर्दा पापमोचन अनि पवित्रता प्राप्त हुने र अलग्गै गुरुत्ववल र सकारात्मक उर्जाको संचार हुने बताइन्छ । मुसलमानहरुको हजयात्रा, यहुदिहरुको जेरुसलेमको पवित्र भित्ताको दर्शन झैं हिन्दुहरुको कुम्भमेला महत्वपूर्ण रहेको बताइन्छ । विश्वमै कहिकतै कुम्भमेलामा झैं करोडौं तिर्थालुहरु एकैठाँउमा खोला किनारमा अध्यात्मिक भेला हुने चलन छैन् । ७ औं शताब्दीका साधु शंकराचार्य ले कुम्भ मेलालाई सर्वसाधरणका लागि पनि समान र पहुँचयोग्य बनाएको बताइन्छ, कुम्भ मेला साधु या साधक र नागा बाबाहरुको मात्र नभई अब सबैजना तिर्थालु र भक्तालुको साझा चौतारी भएको छ ।

यस वर्षको कुम्भ मेलामा भारतको प्रयागराजले समस्त हिन्दु धर्मावलम्बीहरुलाई स्वागत गरेको छ । हरेक कुम्भ मेलामा नेपालबाट पनि लाखौं तिर्थालुहरु जाने चलन छ । यस वर्षको कुम्भ मेलाको प्रताप विश्वभरि फैलियोस्, शान्ति र अमन चैनको संचार होस् ।

लाइभमाण्डु

अंग्रेजीमा पढ्नुहोस् :Kumbh Mela: World’s largest religious congregation